ولادت

در سال ۱۳۲۶ شمسی در شهر ری، در کنار حرم حضرت عبدالعظیم حسنی، نوزادی دیده به جهان گشود که نامش را سید مرتضی گذاشتند. آوینی، در خانواده ای پر جمعیت و مستأجر به دنیا آمد که از نظر معیشتی در تنگنا بودند. آنها در خانه ای می زیستند که در آن چند خانواده دیگر هم در اتاق هایی دور تا دور حیاط زندگی می کردند. شبی که مرتضی پا به این خانه گذاشت، شور و نشاط سر تا سر خانه را فرا گرفت. پدر، دستان کوچک سید مرتضی را می بوسید و مادر او را درون قنداق دست به دست می گرداند و هر که او را در آغوش می گرفت، به زیبایی او اقرار می کرد. بعدها که سید بزرگ تر شد، هوش و استعدادش همه را به خود جلب کرد. او که عاشق محبت های پدر و نوازش های گرم مادرش بود، همیشه با لهجه شیرین می گفت: «خدایا! کاری کن که من زودتر بزرگ شوم و به پدر و مادرم کمک کنم».

معلم کوچک

شهید آوینی، در نه سالگی به دلیل مأموریت پدرش، به معدنی دور افتاده در ۱۵۰ کیلومتری زنجان رفت. در آنجا مدرسه ای نبود و سید مرتضی و برادرش که تازه به کلاس اول رفته بود، نمی توانستند درس بخوانند. از این رو، پدر سید مرتضی اجازه تأسیس یک مدرسه کوچک را گرفت. به تدریج بچه های روستا به درس علاقه مند شدند. معلم که به تنهایی نمی توانست چهار کلاس را اداره کند، به ناچار از سید مرتضی که بچه ای باهوش و استعداد بود، استفاده کرد. او به بچه های کلاس اول و دوم درس می داد و به خوبی از عهده این کار برمی آمد. به این ترتیب، سید در هشت سالگی شغل معملی را تجربه کرد. خانواده آنها بعد از یکی دو سال، دوباره به شهر ری بازگشت و سید که خاطرات خوبی از آن روستا با خود داشت، دوباره در مدرسه قدیمی شهر ری مشغول تحصیل شد.

نخستین مخالفت

زمانی که شهید آوینی کلاس ششم را پشت سر می گذاشت، تحت تأثیر اخبار سیاسی آن زمان، فهمیده بود اسرائیل با اعراب سرجنگ دارد، از این رو در حمایت از مردم مسلمان کشورهای عربی، روی تخته سیاه کلاس نوشت: «خلیج عقبه، متعلق به ملت عرب است». وقتی مدیر مدرسه به کلاس آنها سرکشی کرد و این جمله را روی تخته خواند، به دنبال نویسنده آن گشت. یکی از بچه های کلاس دستش را بالا برد و گفت: «این جمله را سید مرتضی آوینی نوشته است». این برای نخستین بار بود که سید پا را از محدوده افکار کودکانه بیرون گذاشته و وارد بحث های سیاسی شده بود. نوشتن آن کلمات، به معنای مخالفت با سیاست های شاه بود. این قضیه که قرار بود به اخراج او از مدرسه بینجامد، با وساطت و دل سوزی معلم او به خیر و خوبی تمام شد.

تحصیلات دانشگاهی

شهید آوینی پس از گذراندن تحصیلات مقدماتی و گرفتن دیپلم، تصمیم گرفت به دانشگاه برود، ولی نمی دانست کدام رشته را انتخاب کند و بعدها در چه کاری تبحر یابد. او به شغلی می اندیشید که شاید نمی توانست آن را در دانشگاه ها بیابد. سید سرانجام کارت کنکور ریاضی را پاره کرد و به سراغ هنر رفت. وی دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران را برگزید تا معماری بخواند. سید مرتضی در آن سال ها، افکار و عقاید مختلفی را تجربه و کتاب های روشن فکری بسیاری را مطالعه کرد. او سرانجام بعد از مدتی، دانست که هیچ یک از این عقاید و گروه های دانشجویی، برای او پاسخی در خور ندارد. آوینی هنوز گمشده اش را نیافته و در پی چیزی بود که در کتاب ها و بحث های سیاسی پیدا نمی شد. سید دریافته بود که تظاهر به دانایی، با اینکه انسان واقعا به دانایی برسد و کمال و شعور پیدا کند، تفاوت بسیاری دارد.

فصل زیبای عاشقی

شهید آوینی در دوران دانشجویی، خسته از همه افکار پریشان و پیمودن راه های ناتمام، به دنبال کسی می گشت تا دردها و تنهایی های خود را با او قسمت کند؛ کسی که به او آرامش دهد و بتواند در زندگی آینده، همراه و همدوش او باشد. در این دوران دانشجویی، از دختری محجوب و هم فکر خواستگاری کرد. این ازدواج نقش به سزایی در پیشرفت های بعدی سیّد داشت.

خدمت در جهاد سازندگی

شهید آوینی بعد از پیروزی انقلاب و تشکیل جهاد سازندگی به فرمان امام خمینی رحمه الله در سال ۱۳۵۸، به فعالیت در جهاد مشغول شد. او داوطلبانه برای برطرف ساختن مشکلات روستاییان به روستاها عزیمت کرد، ولی با مشاهده ستمی که از طرف رژیم گذشته بر آنان وارد شده بود، بنا به ضرورت، به فیلم سازی برای جهاد پرداخت. او نخستین اثر خود را در مجموعه تلویزیونی «خان گَزیده ها» به تصویر کشید. سید مرتضی حرکتی تازه را آغاز کرد. پیرزنان و پیرمردانی که سال های سال جز تلخی و زجر از زندگی بهره ای نبرده بودند و ستم اربابان آنها را به ستوه آورده بود، چشم امیدشان به بچه های زحمت کش و مهربان جهاد، همچون آوینی بود.

ویژگی های آوینی

شهید آوینی، اندیشمندی بود دل نگران هویت ها و اصالت هایی که در معرض خطر واژگون شدن است؛ متفکری که خالصانه در پی گوهر هستی و جوهره خدایی انسان بود. از ویژگی های شهید آوینی این بود که اگر در حضورش زمینه غیبت و بدگویی کسی پیش می آمد، سکوت می کرد، لبخندی می زد و حرف دیگری پیش می کشید. در سخنانش روشنایی و روشن بینی موج می زد. وجود او، آمال و آروزهایی بود که حتی ردپایی کمرنگ هم از منیّت و آرزوهای شخصی در آن دیده نمی شد. هر چه بود، برای خدا، مردم، سینما، هنر و برای حقیقت و زیبایی بود. دلی خالص و آکنده از آلودگی ها داشت. وی گرم و مؤمنانه حرف می زد و با همه صداقت و صراحت، گرما و خلوصش، چون عارفی وارسته و نجیب به نظر می رسید.

سنگ صبور

نشستن در گوشه خاکریز و اندیشیدن، کار همیشه سیدمرتضی آوینی بود. او به دور دست ها خیره می شد و پرواز آرام کبوترها را که از میان دود و غبارِ انفجار می گذشتند، پی می گرفت؛ درست مثل زمانی که از کنار گنبد عبدالعظیم حسنی پر می کشیدند. بعدها که رزمندگان بیشتر با سید آشنا شدند، می کوشیدند مسائل خود را با او در میان بگذارند. او با دقت به حرف هایشان گوش می داد و با آن ها بحث می کرد. وی سنگ صبور همه شده بود.

خودسازی

آوینی، به تأسی از شهیدان، به خود سختی می داد و خود را آماده شهادت می کرد. او معمولاً روزه بود و اغلب غذای درست و حسابی نمی خورد. سید غالبا یک دست پیراهن و شلوار خاکی بسیجی و یک اورکت که بچه های جبهه تنشان بود به تن می کرد. مهم ترین مسئله زندگی او نماز بود و مقید بود آن را اول وقت بخواند. نمازش چنان سرشار از عشق بود که همه متوجه حال وی می شدند. وی به دیگر دوستانش سفارش می کرد سعی کنید نماز را با توجه بخوانید.

آوینی در کلام دیگران

شهید آوینی، با عشق و ایمان و اخلاص، مقاومت ملت ایران را در دفاع هشت ساله، به زیباترین و مؤثرترین شکل به تصویر کشید. جامعه و فهم مردم به معنای جبهه، مدیون تلاش و زحمات ایشان بود که خیلی واقعی با مسئله جنگ برخورد می کرد. مجموعه «روایت فتح»، در حقیقت شاهنامه مصوّر عصر ما از آثار و شاهکارهای ماندگار وی شمرده می شود. یکی از دوستان سید می گوید: «[آقا مرتضی] یک آرمانگرا به معنای دقیق کلمه بود. او در همه ابعاد زندگی اش آرمانگرا بود».

آثار

شهید آوینی، آثاری ماندنی از خود برجای گذاشت. او گرچه در عرصه هنر به کارگردانی، تدوین و نگارش پرداخت، کتاب های ارزشمندی نیز نوشت. برخی از آثار او عبارت است از: مجموعه مقالات سینمایی با نام آینه جادو، آغازی بر یک پایان، فتح خون، گنجینه آسمانی، فردایی دیگر، مجموعه مقالات فرهنگ و هنر، شرح نور در تفسیر غزلیات امام خمینی رحمه الله .

هنرمند نمونه

هنر، شیداییِ حقیقت است و هنرمند کسی است که علاوه بر شیدایی حق، قدرت بیان آن را نیز از خداوند متعالی گرفته است. شهید آوینی، دار و ندار خویش را در خدا می دید و از آنجا که برای او همه چیز در نسبت با پروردگار معنا و مرتبه می گرفت، حکمت او آینه هنرش، و هنر او آینه حکمتش بود. آوینی، از انگشت شمار هنرمندانی بود که زیستن و هنرش در یکدیگر آمیخته و یکی شده بود. احساسِ در محضر حق بودن، همچنان که در لحظه ای از زندگی او را به حال خویش رها نکرد، در سطر سطر آثارش نیز متجلی است.

فعالیت های فرهنگی

شهید آوینی، تا لحظه ای که زمین فکه آسمانی اش کرد، هیچ گاه از کار کردن و مسئولیت پذیرفتن در راه رضای خدا طفره نرفت. وی در عین داشتن مدرک کارشناسی ارشد معماری، هم در روستاها بیل زد و هم در گروه تلویزیونی جهاد سازندگی فیلم ساخت. او هم سنگینی اسلحه را بر شانه کشید و هم دوربین فیلم برداری را. از جمله فعالیت های آن عزیز سفر کرده، مجموعه های مستند تلویزیونی است که گل سرسبد آن، مجموعه فراموش نشدنی «روایت فتح» است. وی همچنین سردبیری نشریه سوره و ادبیات داستانی را بر عهده داشت.

روایت فتح

شهید آوینی از همان ابتدای ورودش به جبهه، دریافته بود که فقط با تهیه گزارش های خبری نمی توان روح و اصالت معنوی جنگ را به بیننده منتقل کرد؛ زیرا رزمندگان در جبهه فقط نمی جنگیدند، بلکه زندگی هم می کردند و این نکته را تنها کسی می توانست به تصویر بکشد که در میان آنها زندگی کرده باشد. برای او حتی گل هایی که کنار خاکریز می روییدند یا نخل های بی سری که در آتش می سوختند، موضوع زیبایی به شمار می آمد. سید نمی خواست حتی کوچک ترین صحنه ها را از دست بدهد. همین امر وی را مجبور کرد با همکارانش در گروه های کوچکتر پیش بروند تا بتوانند از موضوعات بیشتری فیلم برداری کنند. حالا دیگر گروه آنها به گروه «روایت فتح» مشهور شده بود و همه مردم با فیلم های مستند این گروه آشنا بودند. هیچ کس در آن سال ها استراحت مرتضی را ندید؛ او یا در جبهه های جنگ مشغول فیلم برداری بود یا در تهران پشت میز تدوین.

در آرزوی شهادت

شهید آوینی سال ها با حضور در جبهه، در پی شهادت بود، ولی این سعادت نصیبش نشد. او در سنگر رزمندگان می رفت، در خط مقدم حاضر می شد و از رشادت ها و فداکاری های آنها فیلم می گرفت. حتی گاه دوربین را زمین می گذاشت و اسلحه بر دوش می انداخت، ولی زمانی که جنگ تمام شد، احساس کرد دیگر پرونده بسته شد و این موضوع ادامه داشت تا وقتی یکی از دوستانش شهید شد. وی پس از شهادت دوستش گفت: «من حساب خودم را با خدا از جهت اینکه یک روز شهید بشوم بسته بودم و شهادت دوستم [بهروز] خیلی برای من شیرین بود. نه به جهت اینکه از دست رفت، بلکه اینکه فهمیدم باب شهادت بسته نیست و خدا همچنان بندگان برگزیده اش را می خواهد و می برد». هنوز یک سال از این ماجرا نگذشت که مرتضی شهید شد.

فکه، محل پرواز

بعد از اتمام جنگ، وقتی مقام معظم رهبری از صدا و سیما خواست برنامه «روایت فتح» ادامه یابد، شهید آوینی با اشتیاق همراه گروهش به شهرهای جنگ زده رفت. بچه های گروه، خوب می دانستند که بی قراری و ناله های او، به دلیل جا ماندنش از قافله شهیدان است و سرانجام مرغ آمین ناله های او را شنید. وقتی سید می خواست فیلمی از تفحص تهیه کند، فکه را برگزید. در دوران جنگ، فکه برای رزمندگان، سرزمینی طلسم شده بود؛ چون هر بار در آنجا عملیاتی انجام می گرفت، تعدادی از نیروها در میدان های مین دشمن به شهادت می رسیدند و پیکر پاک بسیاری از شهیدان آنجا بود.

صبح پرواز

صبح روز ۲۰ فروردین ۱۳۷۲، سید مرتضی زودتر از بقیه دوستان بیدار شد. نمازش را خواند و خود را برای رفتن به قتلگاه آماده کرد. نزدیک کانال کمیل در فکه وقتی داخل معبر حرکت می کردند، پای سید مرتضی آوینی روی مین رفت و صدای مهیب انفجار، سکوت منطقه را شکست. فکه، میزبان عرش الهی گشت. این آخرین روایت سید مرتضی از فتح بود و او به آرزوی دیرینه شهادت رسید.

شگفتی دوستان

انسان، حقیقتی در فناست که حیات می یابد و به دیگران نیز حیات می بخشد، و چنین مقدر است که در حیاتش جز برای تنی چند از اهل دل ناشناس بماند. تنهایی و غربت سید مرتضی آوینی تا آخرین روزهای عمرش، مؤید این معنا بود. عده ای، ضعف های خود را در آینه وجود او تماشا کردند و زبان به سلامت او گشودند. عقل ظاهربین، رعب خود را در برابر غرب، غربزدگی او قلمداد کرد و رسوبات غربزدگی را در وجود کسی تشخیص داد که فرزند جبهه بود و در روزگاری که از ارزش های جنگ جز خاطره ای گنگ نمانده بود، «روایت فتح» می ساخت.

نامگذاری روز هنر از سوی مقام معظم رهبری

شهید آوینی، دو روز قبل از عزیمت به منطقه فکه، در پاسخ به این سؤال که به کدام منطقه می روی گفته بود: «می دانی به کجا می روم، به فکه؛ همانجایی که رزمندگان ما با چشم خود، تحویل نفوس شهدا توسط فرشتگان را مشاهده می کردند». پس از شهادت این بزرگوار، رهبر فرزانه انقلاب، از ایشان به عنوان «سید شهیدان اهل قلم» تجلیل کردند. ایشان در روز تشییع پیکر شهید حاضر شدند و پس از پایان مراسم، چون به دلیل ازدحام مردم نتوانستند از نزدیک خانواده آن شهید را ببینند فرمودند: «از طرف بنده به خانواده شهید تسلیت بگویید؛ گرچه من خودم هم در این مصیبت داغدار هستم». پیکر پاک شهید پس از تشییع باشکوه، در بهشت زهرا به خاک سپرده شد و روز شهادت این شهید هنرمند، «روز هنر انقلاب اسلامی» نامیده شد.